Miejscowość: Zielona Góra Typ cmentarza: Żydowski Ulica: Wrocławska Data założenia: 1814 Groby ofiar Zagłady: Nie Obszar: 1,5 ha Czynny: Nie Pierwszym zakupem zawiązującej się zielonogórskiej gminy żydowskiej była parcela, na której urządzono cmentarz. Transakcji dokonano 3 grudnia 1814 roku. Cmentarz znalazł się przy Breslauer Straße (dziś róg ul. Wrocławskiej i Chmielnej – ul. Wrocławska 60a), naprzeciwko wzgórza należącego do rodziny Hirschów. W późniejszym czasie, ze względu na bliskość cmentarza, zielonogórzanie nazwali je „Górą Żydowską” (niem. Judenberg). Gmina zakupiła obszar mający ok. 1,5 ha powierzchni, ale część grzebalna stanowiła nie więcej niż 0,6 ha. Reszta była tak zwaną rezerwą cmentarną przeznaczoną do wykorzystania w przyszłości. Część grzebalna cmentarza ogrodzona była murem z czerwonej cegły, zachowanym do dziś z trzech stron. Wybudowano również klasycystyczny dom przedpogrzebowy, dom stróża-ogrodnika i ujęcie wody[ Zamożność zielonogórskich Żydów znalazła odzwierciedlenie w urządzeniu cmentarza. Według naocznych świadków, między innymi Władysława Smyka, nagrobki wykonane były głównie z kosztownych granitów i marmurów. Przy murze cmentarnym znajdowały się najbardziej okazałe grobowce rodzinne wykonane z czarnego szwedzkiego marmuru w biało-złote kropki, o grubości 20 cm[ Również według przedwojennego historyka zielonogórskiego, Hugo Schmidta, cmentarz żydowski w Zielonej Górze był jednym z najpiękniejszych cmentarzy wyróżniających się szczególną szatą roślinną i pełnym pietyzmu utrzymaniem[ Mimo coraz trudniejszej sytuacji gmina jeszcze w latach 30 XX w. nie żałowała wydatków na cmentarz. Wyremontowano dom stróża, naprawiono ujęcie wody i zatrudniono nowego stróża, kiedy pełniący tę funkcję przez wiele lat pan Hürdler musiał odejść ze względu na podeszły wiek (81 lat). Ostatnim stróżem i ogrodnikiem cmentarnym był zatrudniony w grudniu 1932 r. Otto Menzel[ Nic nie wskazuje na to, że cmentarz został zniszczony w czasie „nocy kryształowej”. Przeciwnie, byli mieszkańcy miasta twierdzą, że cmentarz w ogóle nie został zniszczony[ Również i wielu powojennych mieszkańców twierdzi, że do końca lat 60. XX w. cmentarz był wprawdzie mocno zarośnięty, ale pozostawał nadal w dobrym stanie. Likwidacja cmentarza, która na wielką skalę rozpoczęła się w latach 60. XX w. była oparta o nową ustawę o cmentarzach z 1959 roku. Ustawa dopuszczała możliwość likwidacji cmentarzy po 40 latach od ostatniego pochówku, niemniej jednak wprowadzono wyjątki od obowiązującej reguły. W przypadku Zielonej Góry w 1944 r. pochowano na cmentarzu na pewno co najmniej trzy osoby narodowości żydowskiej (więźniarki DWM). Po wojnie na zielonogórskim cmentarzu żydowskim miał mieć miejsce jeszcze jeden pochówek. Według Tomasza Hiniewicza na przełomie lat 40. i 50. XX w. pochowano tu półtoraroczną Żydówkę, której rodzina mieszkała w Zielonej Górze[ W każdym razie likwidacja zielonogórskiego cmentarza – w niespełna dwadzieścia lat po ostatnim pochówku – rozpoczęła się wczesną wiosną 1969 r. W archiwum zielonogórskim nie zachowały się żadne dokumenty dotyczące cmentarza żydowskiego. Być może wynika to z faktu, że likwidacji cmentarza towarzyszyła afera związana z kradzieżą płyt nagrobnych, w którą zamieszani byli urzędnicy miejscy. Trochę więcej szczęścia miał dom przedpogrzebowy. Jeszcze przed likwidacją cmentarza jeden z leśniczych urządził w nim oborę dla krów. Następnie, w 1965 r. budynek przeszedł na własność Władysława Smyka, który uruchomił w nim warsztat samochodowy. W trakcie prac przystosowawczych w obiekcie znajdowała się jeszcze murowana wanna na 3,5 tys. litrów wody i malowidła przedstawiające żydowskie obrzędy pogrzebowe[ W domu przedpogrzebowym wybito dodatkowe drzwi i zrobiono kanał umożliwiający naprawę samochodów. Po likwidacji warsztatu budynek służył zielonogórskim harcerzom jako składnica. Obecnie wraz z terenem podlega Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego (FODŻ). Po likwidacji cmentarza w 1969 r. postawiono na jego terenie myjnię samochodową i kilka garaży, tzw. blaszaków. Część płyt miała zostać wywieziona na ul. Batorego do garaży MO i być użyta do utwardzenia terenu[ Pozostałe płyty wykonane ze szlachetnych materiałów zostały przeszlifowane w okolicznych warsztatach kamieniarskich i w większości znajdują się na tak zwanej alei zasłużonych cmentarza komunalnego[ Teren cmentarza żydowskiego posłużył również jako składowisko płyt nagrobnych z likwidowanych poniemieckich cmentarzy zielonogórskich. W chwili obecnej na cmentarzu znajduje się około 30 ewangelickich nagrobków, które nie zostały przerobione przez kamieniarzy. W 2003 r. miasto przekazało cmentarz FODŻ. Przedtem został gruntownie wysprzątany, a przed murem od strony ul. Chmielnej ustawiono tablicę, na której zamieszczono krótką informację o historii cmentarza. Autor tekstu, ówczesny profesor Uniwersytetu Zielonogórskiego, podaje w nim nieprawdziwą informację dotyczącą zniszczenia nekropolii. W maju 2005 r. na tak zwanej rezerwie cmentarnej zostały odnalezione macewy pochodzące z cmentarza. Były wykonane z piaskowca, dlatego zostały wyrzucone przez robotników poza mur cmentarny i zasypane wapnem i ziemią. Odnalezione płyty zostały oczyszczone i przewiezione do domu przedpogrzebowego przez uczniów miejscowego Zespołu Szkół Ekologicznych. Epitafia przetłumaczył mieszkający w Izraelu Mojżesz Zelmanowicz. W 2006 r. cmentarz został wpisany na listę zabytków. Społeczne akcje sprzątania terenu odbyły się w 2012 r. i 2017 roku. Uwagi, sugestie, propozycje zdjęć i tekstów prosimy przesyłać bezpośrednio na adres: sztetl@ Administrator dołożył wszelkich możliwych starań, aby prezentowane treści były prawdziwe i aktualne oraz nie naruszały praw osób trzecich, w tym praw autorskich, jednak nie może tego zagwarantować. Dlatego błędne informacje na stronie internetowej nie mogą być podstawą roszczeń.